Το Μοναστήρι της Παναγίας Φανερωμένης βρίσκεται στην πευκόφυτη περιοχή «Φανερωμένη» του Δήμου Σαλαμίνας.
Η Μονή είναι τρίκλινη θολοσκέπαστη , βασιλικού ρυθμού , με κεντρικό τρούλο και τέσσερις πυργίσκους με πολεμίστρες. Η αγιογράφηση του καθολικού έγινε το 1735 απ’ τον αγιογράφο Γεώργιο Μάρκο με την τεχνική της νωπογραφίας.
Στη νότια πλευρά του καθολικού βρίσκεται ο Ναός του Αγίου Νικολάου όπου είναι τοποθετημένη η Αγία Κάρα του Οσίου Λαυρεντίου. Επίσης μπροστά στην ωραία πύλη υπάρχει ο Τάφος του Οσίου. Στο χώρο του μοναστηριού κτίστηκε το 1979 ο ναός της Αγίας Σοφίας.
Ως μουσείο χρησιμοποιείται ο Ναός των Αγίων Αποστόλων ο οποίος αναϊδρύθηκε το 1661. Στο μουσείο φυλάσσονται περίτεχνες λειψανοθήκες με άγια λείψανα ,Ιερά Σκεύη , χειρόγραφα στα τουρκικά τουρκοαραβικά και ελληνικά , φορητές εικόνες , μανουάλια βυζαντινοαραβικής τεχνοτροπίας ,ξυλόγλυπτο προσκυνητάρι του 1744, όπλα και ξίφη οπλαρχηγών της Επανάστασης του 1821.
Το μοναστήρι διαθέτει ξενώνα και γυναικείο οίκο ευγηρίας .
Στην αυλή του καθολικού της Μονής υπάρχει ο τάφος του Ιωάννη Γκούρα που σκοτώθηκε στην Ακρόπολη.
Το Μοναστήρι ανίδρυσε ο Όσιος Λαυρέντιος ( καθώς υπήρχε κτίσμα του 11ου αιώνα ) κατά κόσμον Λάμπρος Κανέλλος ο οποίος ήρθε στο νησί απ’ το Μεγάλο Πεύκο το 1670 , ύστερα από υπόδειξη της Παναγίας. Σύμφωνα με την παράδοση πέρασε τη θάλασσα πατώντας στην κάπα του .
Ο Όσιος Λαυρέντιος ως ηγούμενος της Μονής προσέφερε σημαντικές υπηρεσίες στο Έθνος καθώς η Μονή έγινε ορμητήριο πολλών αγωνιστών και καταφύγιο κατατρεγμένων κατά την Τουρκοκρατία. Μετά από πολλά χρόνια ηγουμενίας αποχώρησε απ’ την Μονή και εγκαταστάθηκε σ’ ένα μικρό κελί πάνω σ’ έναν απόκρημνο βράχο του βουνού στα νότια της Μονής . Ο Όσιος Λαυρέντιος αποδήμησε εις κύριον την 9η Μαρτίου 1707.
Αξιόλογη ήταν η εθνική δράση της Μονής στα χρόνια της Τουρκοκρατίας και κατά την Επανάσταση του 1821. Στη Μονή βρήκαν καταφύγιο ηλικιωμένοι , γυναίκες και παιδιά. Εκεί φυλάσσονταν λάφυρα και πραγματοποιούνταν συναντήσεις οπλαρχηγών.
Στη διάρκεια της Επανάστασης του 1821, η Μονή Φανερωμένης αποτελούσε νοσοκομείο για τους αγωνιστές και καταφύγιο του άμαχου πληθυσμού. Υπήρξαν μέρες που σιτίζονταν 75.000 άτομα. Τα πολυάριθμα ζώα της μονής θυσιάστηκαν για τις ανάγκες συντήρησης. Το δάσος της μονής κόπηκε για τη στέγαση και θέρμανση. Ήλθαν όμως και μέρες που δεν βρίσκονταν αλεύρι ούτε για πρόσφορο.
Εδώ φιλοξενήθηκαν και συνεδρίαζαν και στην Παναγία απέδιδαν τη σωτηρία τους αγωνιστές όπως οι Μακρυγιάννης, Τζαβέλας, Δ. Υψηλάντης, Καραϊσκάκης και άλλοι.
Εκεί μεταφέρονταν πληγωμένοι αγωνιστές για περίθαλψη και θεραπεία. Χαρακτηριστικοί είναι οι παρακάτω στίχοι που εκφράζουν την επιθυμία του Γεωργίου Καραϊσκάκη να μεταφερθεί στη Φανερωμένη για να βρει περίθαλψη και θεραπεία:
«Εγώ κι αν ελαβώθηκα, συντρόφοι, μη λυπάστε,
πάω ταχύ στην Κούλουρη, μεσ’ στη Φανερωμένη,
πούν’ οι βασιλικοί γιατροί να γιάνουν την πληγή μου,
και να κρεμάσω τ’ άρματα επάνω στ’ Άγιο Βήμα,
κι ως τα διαβάσει ο λειτουργός θε να τα βάλω νάρθω.»
Επίσης στη Μονή μεταφέρθηκαν πολύτιμα κειμήλια και η βιβλιοθήκη της Κοινότητας Αθηνών ( 1822 ). Ο Ηγούμενος της Μονής Γρηγόριος Χατζηθανασίου – Κανέλλος έγινε μέλος της Φιλικής Εταιρείας. Πρέπει να τονισθεί το γεγονός της ασφάλειας της Μονής κάθως ποτέ δεν κυριεύτηκε απ’ τους Τούρκους . Χαρακτηριστικά είναι τα λόγια που βάζει στο στόμα του Κιουταχή η δημοτική μας ποίηση :
« Χωριά και κάμποι και βουνά κι όλα τα μοναστήρια εδιάβηκα ,
τα πάτησα και τάκαμα όλα στάχτη,
μα η Παναγιά της Κούλουρης, το Μέγα Μοναστήρι ,
οπούχει εξήντα σήμαντρα κι είκοσι τρεις καμπάνες ,
με δεσποτάδες , ιερείς , με ψάλτες ενενήντα ,
στέκεται και με πολεμά , δεν μ’ αφήνει να την πάρω.
Δεκάξι φόρμους έκανα κι εικοσιεννιά γιουρούσια
μα η φωτιά της μ’ έκαψε , φεύγω και την αφήνω.»
Το 1878, λόγω του Ρωσσοτουρκικού πολέμου και για λόγους ασφαλείας , ο Πολεμικός Ναύσταθμος εγκαταστάθηκε στην περιοχή της Φανερωμένης και λίγα χρόνια μετά, το 1881, μεταφέρθηκε στη σημερινή του θέση .
Επίσης, φιλοξενήθηκε εδώ η βιβλιοθήκη και το τυπογραφείο των Αθηνών.
Στην είσοδο της Μονής, επί της παραλίας, βρίσκεται το οίκημα όπου έμενε ο ποιητής Άγγελος Σικελιανός.
Τον 20ο αιώνα άρχισε να παρακμάζει. Το 1944 όμως, ο τότε μητροπολίτης Ιάκωβος μετέτρεψε το μοναστήρι σε γυναικείο και εγκατέστησε αδελφότητα, δίνοντάς του ζωή. Σήμερα οι μοναχές είναι 18.
πηγή:salamina.gr/ monastiria.gr